Sex is nooit een plicht

Sinds de jaren zestig, zeventig is seks de normaalste zaak van de wereld: in de media, op straat, overal komt seks ons tegemoet. Maar waarom hebben zoveel vrouwen er dan nog problemen mee? Waarom doen dertigers in vaste relaties `het' nauwelijks nog? Waarom kunnen jonge meiden nog steeds moeilijk hun grenzen bepalen? Opzij vroeg het aan een aantal deskundigen. `Misschien is de nieuwe seksuele revolutie wel dat je er openlijk voor uitkomt dat je er niet altijd zin in hebt en dat er toch niks mis is met je.'

Liddie Austin in Opzij, December 2001

Let's talk about sex, baby. Of zullen we er liever toch naar kijken? Dat kan. Vanavond op Fox, Désirs noirs, of morgen op RTL4 de Red Shoe Diaries, aflevering 'Naaktzwemmen'? Wordt er nog wat gevoosd hij Big Brother, The Battle? We kunnen ook het door De Bezige Bij onlangs uitgegeven boek van Catherine Miller ter hand nemen en literair verantwoord vernemen hoe zij zich jarenlang op seksfeestjes heeft laten penetreren waar ze maar gepenetreerd kon worden en pijpte alsof haar leven ervan afhing.
Lichtere kost vindt men in publiekstijdschriften als Men's Health, waar de lezer leert waar hij haar moet aanraken om direct tot seks te komen en in de vragenrubriek in het jongerenblad Break Out, waarin dertienjarige jongens zich afvragen of het normaal is dat hun vriendin steeds gebeft moet worden om klaar te komen.
Seks. Je kunt er tegenwoordig nauwelijks omheen, het is er overal: op televisie, in tijdschriften, op straat. Van iets dat zich in de privésfeer afspeelde en dan ook nog liefst in het donker is het nu iets geworden dat je van iedere straathoek tegemoet komt en dat je minstens 1,7 keer per week lijkt te moeten doen om nog een beetje mee te tellen. De seksuele revolutie van de jaren zestig, zeventig, die vrijheid blijheid propageerde en goede seks voor iedereen, maar vooral voor vrouwen, lijkt geheel geslaagd. Toch?
Waarom hebben dan nog zoveel vrouwen seksuele problemen? Waarom scoort `geen zin' nog zo hoog op de lijst van kwalen waarmee vrouwen zich bij seksuologen en psychologen melden? Waarom hoor je van zoveel dertigers in vaste relaties dat ze 'het' nauwelijks nog doen? Waarom blijken jonge meiden nog steeds moeilijk hun grenzen te kunnen bepalen en laten zij zich door hun vriendjes de pil opdringen? Waarom is het aantal tienerzwangerschappen in Nederland langzaam stijgende? Waarom weten we anno 2001 eigenlijk nog maar heel weinig van de vrouwelijke seksualiteit?
Gaapt er wellicht een diepe kloof tussen de beelden die we dag in dag uit krijgen voorgeschoteld over seks en de werkelijkheid zoals die thuis in bed en eventueel elders wordt beleefd? Lijken we liever supersexy te zijn dan dat we dat zijn? Harde cijfers ontbreken, maar zou het heel misschien zo kunnen zijn dat we er vroeger minder over praatten maar het meer deden? Wordt hier door middel van al die seks altijd en overal iets overschreeuwd, zoals bijvoorbeeld een tegenvallend privéseksleven? Wat heeft de beroemde seksuele revolutie vrouwen eigenlijk opgeleverd?

`Dat vraag ik me ook weleens af,' verzucht Annette Heffels, psychologe met een eigen praktijk voor directieve psychotherapie en bekend van haar boeken en haar columns en psychologische rubriek in Margriet. `Die seksuele revolutie was zogenaamd gericht op het bevrijden van vrouwen en dat is voor een deel ook wel gebeurd, maar die bevrijding verliep wel volgens het mannelijke model.'

'Natuurlijk is er een heleboel veranderd door wat ik liever de seksuele evolutie zou willen noemen,' meent echter Rik van Lunsen, arts-seksuoloog, hoofd van de afdeling seksuologie in het AMC en voorzitter van de Nederlandse Vereniging voor Seksuologie. `In de jaren vijftig was de vrouwelijke seksualiteit hooguit een ziekte die wegbehandeld moest worden. Daar hebben de beschikbaarheid van betrouwbare anticonceptiemiddelen, de zogenaamde seksuele revolutie en met name de tweede feministische golf een hoop aan veranderd. Om maar iets te noemen: in 1970 had 80 procent van de twintigjarige vrouwen nog nooit gemasturbeerd, nu maar 20 procent niet.
Maar ik denk ook dat het wel duidelijk is dat die seksuele revolutie inhoudelijk erg mannelijk gericht was: de mannelijke seksualiteitsnormen werden gewoon op vrouwen geprojecteerd. En daarbij had de komst van de pil naast die positieve effecten ook een groot negatief effect: de permanente seksuele beschikbaarheid van vrouwen. Vrouwen moesten bij zichzelf te rade gaan en zich afvragen: wat wil ik hier nu mee? Als er al een seksuele revolutie voor vrouwen heeft plaatsgevonden, dan was dat eerder eind jaren tachtig, begin jaren negentig dan in de jaren zestig, zeventig. Uit onderzoek blijkt dat pas in die periode vrouwen wat minder ontevreden over hun seksualiteit werden.'

Het projecteren van de mannelijke normen over seks op vrouwen had onder andere als gevolg dat er een beeld ontstond van de bevrijde vrouw, die er - net als haar man natuurlijk - altijd zin in had. In plaats van de eigen seksualiteit te ontdekken, werd tijdens de seksuele revolutie in veel gevallen de druk op vrouwen opgevoerd om meer van dezelfde seks te hebben, schrijft Shere Hite in de jongste uitgave van haar vermaarde onderzoek naar vrouwen en seks. Seks werd als iets gezonds en noodzakelijks gezien, ook voor vrouwen, die niet meer hoefden te piepen dat het nu niet kon of dat er opgepast moest worden: zij waren immers aan de pil. Nee zeggen was er niet meer hij, anders was je een preutse trut.
Alle bevrijding ten spijt blijkt seks in 2001 voor vrouwen toch iets anders te zijn dan voor mannen. Uit recent onderzoek van het Amerikaanse Journal of the Medical Association bleek dat vier van de tien vrouwen seksuele problemen ervaart tegenover een op de tien mannen. Geldt dit cijfer ook voor Nederland? `Ik denk niet dat cijfers van het anti-seksuele Amerika ook zomaar op ons van toepassing zijn,' sputtert Van Lunsen. `Bovendien hangt de uitkomst van dit soort onderzoek ontzettend af van de manier waarop je het begrip "seksuele problemen" definieert. Tot op heden worden de problemen van vrouwen in dezelfde termen gedefinieerd als die van de mannelijke seksuele disfuncties, maar daar herkennen vrouwen zich helemaal niet in. Wij proberen nu andere termen te verzinnen. Rijkelijk laat, ja.
Volgens Van Lunsen is er sinds een jaar of tien een aardige symmetrie tussen mannen en vrouwen wat betreft hun tevredenheid over hun seksleven. `Dertig procent van zowel de mannen als de vrouwen zegt ontevreden te zijn; de rest is dus tevreden. Zo vreselijk is het dus niet gesteld met het seksleven in Nederland. Dat er tegenwoordig ook mannen op mijn spreekuur komen die geen zin in seks hebben, beschouw ik als vooruitgang. Dat kwam twintig jaar geleden echt alleen bij vrouwen voor.'

Dit zo zijnde, ondanks het dominante beeld van de seksueel bevrijde vrouw à la Sex and the City zien psychologen en seksuologen in hun praktijk nog al te vaak gevallen die sterk doen denken aan de clichésituatie van de naar seks hunkerende man en de niet thuis gevende vrouw. Ook in de praktijk van Heffels is bij stellen die problemen hebben met het vrijen `helaas' het meest voorkomende probleem dat zij geen zin heeft. Het zou Heffels dan ook niet verbazen als vrouwen inderdaad vier keer zo vaak seksuele problemen hebben als mannen. `Het is overigens wel erg levensfase-gebonden. Als je jong en verliefd bent, gaat het meestal goed; in de fase waarin je kinderen krijgt en carrière maakt wat minder, om een dieptepunt te bereiken in de puberteit van de kinderen. Daarna gaat liet langzaam weer wat beter.'
Worstelden vrouwen voor de seksuele revolutie met onkunde en was geen zin gewoon; nu wordt er getobd over het niet voldoen aan de norm van gepassioneerd minnares-zijn. Heffels denkt daarom 'heel af en toe' dat de seksuele revolutie beter aan vrouwen voorbij had kunnen gaan.
`Volgens mij was het vroeger zo dat vrouwen seks niet leuk hoefden te vinden. Het was meer een soort gunst die ze verleenden aan mannen, waarvoor ze het een en ander terugkregen. Ze konden er dus stiekem van genieten, eventueel, zonder dat hun waarde eraan werd afgemeten. Dat is natuurlijk niet helemaal waar; het feit dat seks iets was voor een vrouw verplicht was te bieden in ruil voor kost en onderhoud had ook heel negatieve kanten. Het gaf aanleiding tot machtsmisbruik en laat ik daar heel duidelijk over zijn: gedwongen seks is voor mij volstrekt onaanvaardbaar.
Wat je nu alleen ziet, is dat vrouwen gedwongen worden - en zichzelf vaak ook dwingen - tot het genieten van sex. Vrouwen moeten ernaar verlangen en steeds behoefte aan hebben en als dat om een of andere reden niet goed loopt, rekenen vrouwen zich dat zelf aan. Als hun partner problemen heeft met seksueel verlangen of met zijn erectie, dan denken vrouwen dat het aan haar ligt; en als zijzelf geen zin heeft of geen orgasme krijgt, ligt dat óók aan haar. Na de seksuele revolutie zijn vrouwen er verantwoordelijk voor geworden dat iedereen het naar de zin heeft in bed. Dat vind ik wat veel.'
Vooral dertigers, druk met kinderen en carrière, voelen de druk die de nieuwe norm op hen legt. Stress leidt bij zowel mannen als vrouwen tot 'geen zin in seks' - maar bij vrouwen net even iets meer. Waar er twee werken, zijn er twee moe en als je moe bent, ga je liever slapen dan seksen. 'Vrouwen moeten tegenwoordig overal goed in zijn en de lat ligt hoog: je moet een carrière hebben, een goede moeder zijn, een interessante partner, een trouwe vriendin, een rijk sociaal leven hebben, van alles op de hoogte zijn en... een bloeiend seksleven hebben,' zegt Van Lunsen. 'Dat is echt een probleem van veel vrouwen die wij hier op het spreekuur krijgen. Ze willen alles tegelijk. En intussen zorgen ze niet voor zichzelf, op geen enkel terrein en dus ook niet op het seksuele vlak.
Vrouwen zijn meer dan mannen geneigd zichzelf te beoordelen aan de hand van wat ze denken dat anderen over hen denken. Aan hoe meer verwachtingen je moet voldoen, hoe lastiger het wordt. In die zin is het leven van vrouwen de laatste jaren alleen maar ingewikkelder geworden. Doordat ze zo druk zijn met het voldoen aan die zelf opgelegde normen komen ze niet aan hun eigen fundamentele behoeften toe. Dat levert problemen op: pijnklachten, verlies van libido, vermoeidheid.'
Het zijn problemen die mannen (nu nog) minder lijken te kennen. Daarbij speelt vast een rol dat mannen en vrouwen niet alleen verschillend waarderen, maar ook verschillend ervaren. Van Lunsen: 'Gemiddeld gesproken zijn voor veel vrouwen intimiteitsgevoelens een voorwaarde voor seks, terwijl voor mannen vaak geldt dat zij hun intimiteitsgevoelens uit seks halen. Met andere woorden: zij wil niet met hem naar bed als zij het gevoel heeft dat hij haar verwaarloost; hij voelt zich juist verwaarloosd als zij niet met hem naar bed wil. Dat maakt het hele gedoe van impliciete onderhandelingen over wensen en grenzen tot een ingewikkeld spel, dat - als we het hebben over seks binnen langdurige relaties - hoge eisen stelt aan de kwaliteit van de communicatie. Het kost moeite om het leuk te houden. En dan is het de vraag hoeveel tijd je er als stel in wilt steken.'
Want seks kost tijd, en die is er nauwelijks. Van Lunsen: 'We merken tijdens therapieën heel vaak dat het stellen domweg aan tijd ontbreekt om dingen voor zichzelf, laat staan dingen samen te doen. Dan zeg ik: best, als dat jullie leven is en je daarvoor kiest, maar dan moet je ook niet zeuren. Dan is dit probleem de logische uitkomst. Als je het anders wilt, dan zul je - heel gekunsteld in het begin - een aantal dingen drastisch moeten veranderen. In de relatiekunde zijn er twee basisregels: hoe je leven er ook uitziet, als het je niet lukt om per week tenminste een dagdeel voor jezelf en een dagdeel voor elkaar vrij te maken, kun je het wat betreft een bloeiend seksleven wel schudden.'

Overbelaste dertigers met twee carrières en een gezin hebben dus problemen met seks, maar jonge meiden ook. Mies van Dam, medisch hulpverleenster bij de Amsterdamse Rutgersstichting ziet ze langskomen anticonceptiespreekuur. Grenzen nog altijd moeilijk, ondanks alle voorlichting. 'Ze willen aan de pil omdat hun vriendje daarop aandringt. Het aantal tienerzwangerschappen neemt toe (ieder spreekuur zijn er wel een stuk of wat). Ik vind het een zorgelijke ontwikkeling.
Van Dam denkt dat een deel van de problemen voortkomt uit het feit dat de revolutie geslaagder is geweest voor hoogopgeleide vrouwen dan voor hun laag opgeleide zusters. 'Laagopgeleide vrouwen zijn minder alert op wat er gebeurt, minder assertief, nog minder in staat om grenzen te stellen. Goed opgeleide vrouwen kunnen praten en onderhandelen, wat allemaal belangrijk is bij seks.'
Allochtone meisjes hebben het ook zwaar. In hun cultuur is er minder openheid over seks; aan de andere kant worden ze wel met onze' normen en waarden geconfronteerd. 'Hun vriendjes zien al die videoclips en denken: dat wil ik ook wel. Ze zeuren die meiden de kop gek om te vrijen. Als ze eindelijk toegeven, is de boot aan. Ze zijn hun maagdelijkheid kwijt en daarmee afhankelijk van de jongens, en zelfs chantabel.'

Vrouwen en meiden zouden meer van eigen lichaam moeten afweten, Dam. 'Dat zou ik pas een echte revolutie vinden: als vrouwen eindelijk de verantwoordelijkheid voor hun lichaam zouden nemen. Dat gebeurt te weinig. Er is veel onwetendheid. Ik moet tijdens spreekuren vaak uitleggen wat een eisprong is, ook aan jonge studentes. Ik denk dat als vrouwen deskundiger worden wat betreft hun eigen lichaam zij ook gemakkelijker hun grenzen aangeven.'

Meisjes blijven een kwetsbare groep beaamt psychologe-seksuologe Sanderijn van der Doef, die zich met seksuele voorlichting aan jongeren bezighoudt bij het Instituut voor Gezondheidsbevorderende Ziektepreventie (NIGZ) en een aantal voorlichtingsboeken voor kinderen heeft geschreven. 'Hoe je het ook wendt of keert: zij kunnen er zwanger van worden. Anticonceptiemiddelen zijn in Nederland gelukkig gemakkelijk verkrijgbaar; toch: je zult er toch stappen voor moeten ondernemen. Niet alle meisjes zijn sterk genoeg voor. Ik zie het als een extra taak van ons voorlichters om meisjes te steunen en weerbaarder te maken om grenzen te stellen.'
Van der Doef vindt het een van de verworvenheden van de seksuele revolutie dat tegenwoordig wordt aangenomen dat vrouwen en meisjes, zoals ook uit het Opzij-onderzoek blijkt, niet meer tegen hun zin hoeven te vrijen. 'Bij meisjes is het er echt ingestampt: doe het niet tegen je zin. De meeste vrouwen zullen overigens wel zeggen dat ze dat ook niet doen, maar de praktijk is toch anders. Elke vrouw doet het weleens tegen haar zin en dat blijkt helemaal niet erg te zijn.'
Pardon?
'Je kunt toch bereid zijn om zin te krijgen, ook al heb je die niet als je eraan begint?' vindt ook Heffels. `De seksuele voorlichting is zo ontzettend gericht op: nooit doen waarin je geen zin hebt of waaraan je nog niet toe bent. Misschien zijn we daarin wel doorgeschoten. Waarbij ik uiteraard voorop stel dat nee ook echt nee is. Maar afgezien daarvan: als je gaat wachten tot je allebei precies evenveel zin hebt om te vrijen, kun je soms lang wachten.
Het verschil in behoefte aan seks speelt in veel relaties en niet alleen bij heteroseksuele stekken, ook bij homo's. Als je een langdurige relatie hebt, zul je er dus iets op moeten verzinnen. Je zult bereid moeten zijn een compromis te sluiten. Het is merkwaardig dat mensen het op allerlei terreinen in het leven vanzelfsprekend vinden om compromissen te sluiten, maar dat hij seks ineens wordt gedacht dat alles spontaan en natuurlijke moet gaan en aks dat niet zo is een van de partners tot patiënt wordt verklaard waaraan nodig gesleuteld moet worden.
Ik vind het heel normaal als je ook wel eens vrijt uit andere motieven dan alleen fysieke lust. Dat mag je na de seksuele revolutie niet hardop zeggen, maar het gebeurt nu eenmaal omdat je de ander een plezier wilt doen, omdat je denkt dat hij dan morgen aardiger zal reageren op het slechte rapport van je kind. Je maakt toch ook wel eens spinazie klaar als je daar zelf geen zin in hebt, heb ik in een interview met Volkskrant Magazine gezegd deze zomer- en daar heb ik woedende reacties op gekregen. Ik begrijp echt niet wat het verschil is. Je mag toch iets doen om een ander een plezier te doen? Mits het niet onder dwang gebeurt, vind ik daar niks mis mee. Bovendien hoor ik vrouwen vaak vertellen dat ze het, als ze eenmaal hebben "toegegeven", eigenlijk best leuk vinden om te vrijen en zich afvragen waarom ze het niet vaker doen. Ik zou willen pleiten voor een soort bereidheid om je te laten overhalen, verleiden, de ander een cadeautje te willen geven.'
Net als Van Lunsen valt het Van der Doef op dat meer mannen `seksueel burn-out' raken en zich met het probleem `geen zin' bij hulpverleners melden. `Het is niet meer puur een vrouwenprobleem. Ik vind het alleen maar winst dat steeds meer mensen ervoor uitkomen dat ze niet 1,7 keer per week vrijen. Laat ze maar eerlijk vertellen hoe het zit. Dan is het aan ons voorlichters om uit te leggen dat het heel normaal is om in verschillende fasen van je leven verschillende behoeften en soms nauwelijks behoefte aan seks te hebben. Daar hoef je je echt niet voor te schamen.'

Misschien wordt het wel tijd voor een nieuwe seksuele revolutie, waarin vrouwen eindelijk het juk van zich afwerpen van wat ze allemaal zouden moeten vinden, voelen en doen en de ruimte nemen om te ontdekken wat ze in werkelijkheid willen en voelen. Waarin er onderzoek wordt gedaan naar wat seksualiteit lichamelijk voor vrouwen betekent. `Misschien is de nieuwe seksuele revolutie wel dat je er openlijk voor uitkomt dat je niet altijd zin in seks hebt en dat er desalniettemin niks mis is met je,' zegt Van der Doef. `Ook zonder een wild seksleven kun je een goede relatie hebben, aks je dan maar op andere manieren intiem bent met elkaar. Intimiteit kun je op andere manieren beleven dan alleen door seks: door elkaar zomaar even aan te raken, door te praten, door tegen elkaar aan te liggen zonder dat het dan per se tot de daad komt.'
Ook Heffels pleit voor een andere benadering van seksualiteit. `Het kan geen kwaad om te erkennen dat er een verschil is in de seksualiteitsbeleving van mannen en vrouwen. En het zou ook helpen als seks wat minder werd gezien als alleen gemeenschap. We zouden van seks minder een probleem moeten maken. Na de seksuele revolutie wordt er zo verheven over gedaan: iets dat grensverleggend is, waarvoor je allebei altijd helemaal in de stemming moet zijn. Onzin. Seks is soms fantastisch en soms gewoon wel leuk en soms niks aan, of gewoon een manier om te ontspannen of in slaap te valken. Het belangrijkste is dat vrouwen minder normatief zouden moeten zijn. Alles moet mogen: even knuffelen en je omdraaien en gaan slapen net zo goed aks een langdurige vrijpartij inclusief voor- en naspel. Het spectrum zou verbreed moeten worden.
En ik denk dat liet vanzelf beter zal gaan als het binnen relaties weer wat vanzelfsprekender wordt om de ene keer te leiden en de andere keer te volgen in plaats van altijd maar alles hetzelfde te willen doen.
Misschien moeten we in plaats van "nooit doen als je geen zin hebt" voortaan zeggen dat je vooral moet doen waarin je wel zin hebt. En vervolgens dat het ook helemaal niet zo heel erg is om af en toe iets te doen waarin je niet per se zin hebt. Vrouwen zijn inmiddels ver genoeg om dat te kunnen. We hoeven niet steeds onze kracht te bewijzen door tot de tanden toe bewapend tegenover onze partner te staan. Je af en toe aanpassen of wegcijferen hoeft echt niet het einde van de wereld te betekenen. Ik durf het als feministe nauwelijks te zeggen, maar er zou best iets meer zachtheid mogen komen in vrouwen.'

Klik hier voor boeken over (de) liefde en hier over sexuele voorlichting.
Boeken van 'Sanderijn van der Doef'