Auteur Jasper Schaaf
Dialectiek is een filosofische visie op het ontwikkelingskarakter,
het dynamische karakter van de werkelijkheid. Een permanente
ontwikkeling, een voortdurende beweging is nooit volledig
te vatten. Concrete kennis is niet volledig sluitend.
Op het moment van de analyse is het geanalyseerde object strikt
genomen al weer anders. In die zin beoogt de dialectiek een
consistent idee te geven over inconsistentie, een sluitende
opvatting over niet volledig sluitende kennis van de werkelijkheid.
Het is de eenheid van verband en tegenspraak die dynamiek
genereert. Dit is hét kernpunt van dialectiek. De boog
is gespannen, zet aan tot beweging. En de harmonie is spanningsvol,
moet veranderen én herstellen. De spanningsvolle eenheid,
de werkelijkheid vormt zélf de motor tot verandering.
Die ligt niet erbuiten, bij een godheid of iets dergelijks. |
Om een beeld te vormen volgt hier een samenvattend overzicht.
Puntsgewijs, dus abstract en beperkt, want per punt wordt
niet de verdere samenhang met de andere gezichtspunten uitgewerkt.
- Dialectiek behelst het uitgangspunt dat de (ene) werkelijkheid
steeds in ontwikkeling, dus in verandering is. De veranderende
werkelijkheid zelf wordt soms ‘objectieve dialectiek'
genoemd.
- Dialectiek is ook een denken dat probeert die dynamiek
zo goed mogelijk in haar ontwikkeling te volgen en uit te
leggen. Dit denken heet dan ‘subjectieve dialectiek'.
- Het is een uitgangspunt dat steeds uitgaat van ontwikkeling.
Hierbij kan men zich ervan bewust zijn dat een begrip strikt
genomen altijd fixeert, dus ‘armer' is dan de
ontwikkeling zelf.
- Er bestaat een diepe vervlechting van verbanden door interactie,
een werking van tegengestelde althans op elkaar inwerkende
‘polen'. Bij polen denkt men misschien aan twee,
maar het kunnen oneindig veel actoren en factoren zijn die
gelijktijdig of in de tijd hun invloed doen gelden.
- Niets is, alles is een zich-verhouden. Dat is een kernpunt
van de (materialistische) dialectiek. Verhouden, dus een
zich ontwikkelen. Iets bestaat in relatie tot het andere,
al heeft het tegelijk eigen kenmerken, zoals een bepaalde
samenhang met het andere. Hetzelfde geldt voor mensen in
relatie tot anderen. Een mens helemaal op z'n eentje
bestaat niet.
- Het begrip tegenspraak of tegenstelling kan veel helpen
verklaren. Door tegengestelde werking van dingen, maar ook
in de menselijke communicatie en allerlei vormen van interactie,
ontstaan nieuwe situaties. Van deze tegenspraak zijn bepaalde
wetmatigheden, structurele vormen traceerbaar. Zo wordt
wel gesproken over:
(a) dialectiek als het doordringen van tegenstellingen,
(b) van een negatie van de negatie en
(c) van een omslag van kwantiteit in kwaliteit. Ook wordt
er
(d) wel gesproken over de wet van de ‘spiraalvorm
van de ontwikkeling'.
Wanneer door tegenspraak iets nieuws ontstaat is er sprake
van een ontwikkeling in een spiraalvormig proces.
- Interactie kan worden uitgedrukt door de term weerspiegeling.
Dingen, dieren en mensen vinden hun uitdrukkingsvormen en
eigen werking op basis van invloed van andere ‘dingen'.
Hetzelfde geldt voor het bepalen van (de eigen) identiteit
en het vormen van zelfkennis.
- Wanneer door tegenstellingen en interacties iets nieuws
ontstaat wordt wel gesproken van ‘opstijgen'
of ‘opheffen'. Dit hoeft geen waardeoordeel
in te houden. ‘Opheffen' heeft een meervoudige
(twee- of drievoudige) betekenis: het oude verdwijnt en
er ontstaat een hoger (nieuw) niveau waarin aspecten van
de voorgaande situatie bewaard blijven. Het gaat dus om
het doen verdwijnen, het bewaren en het verheffen van oudere
kenmerken in de nieuwe situatie.
- Bemiddelende aspecten zijn fundamenteel om een verandering
te voltrekken. Daarom is dat ook het geval in de analyse
die deze ontwikkeling tracht te traceren. Bemiddelende aspecten
kunnen concreet benoemd worden, in hun verdere samenhang
belicht. In het ontwikkelen en toetsen van kennis van dialectische
processen zullen reëel meespelende, meewerkende aspecten
concreet moeten worden benoemd, in hun ontwikkelingssamenhang.
- Wanneer tegenstellingen elkaar doordringen, wordt uitgegaan
van een onophefbare samenhang van tegengestelde aspecten
of tendensen. Deze doordringing van tegenstellingen wordt
vaak aangeduid als een eenheid van identiteit en niet-identiteit.
Concreter wordt deze eenheid vaak in begrippenparen uitgedrukt,
zoals eenheid-veelheid, eindigheid-oneindigheid, verleden-toekomst,
enzovoorts. Bedoeld wordt dat in één samenhang
deze tegenspraken bestaan en zich ontwikkelen, dus ook de
polen ervan zich kunnen manifesteren. Van zulke begrippenparen
is de tegenspraak dialectisch: de ene kant sluit de andere
niet zonder meer uit, en uit de spanning ontstaat een verder
effect. Tegengestelde aspecten hangen tegelijk nauw samen
en vervullen door hun wederzijdse beïnvloeding een
productieve functie. In deze visie wordt tegelijk een dualistische
scheiding overwonnen. Dialectiek = antidualisme.
- Dialectiek wordt vaak groot gedacht als theorie van de
kosmos, van de maatschappij, de klassenstrijd of van de
ontwikkeling van het denken in het algemeen. Dialectiek
kan echter net zo goed slaan op kleine levensverbanden op
het dagelijkse communicatieve niveau. Dialectiek is dan
een visie hierop, en kan als methode en theorie gebruikt
worden om ontwikkelingen beter te begrijpen.
- De vorm van dialectische processen helpt inhoudelijke
verbanden bloot te leggen. Het gaat uiteindelijk om inhoud,
of beter om aspecten van inhoud én vorm.
- Er bestaan soms grotere algemene verbanden die in een
historisch langere-termijn-proces zich ontwikkelen, en kleinere
verbanden die er aan ondergeschikt lijken te zijn. Er is
dan een hiërarchie van samenhang zichtbaar. De (meest)
algemene structuur van de verandering is echter niet noodzakelijk
in alle opzichten de belangrijkste. De kleinere verbanden
en bijzonderheden dragen de algemene orde en moeten op hun
merites worden beoordeeld. Een hiërarchische samenhang
geeft dus niet direct een waardeoordeel. En waardeoordeel
moet inhoudelijk worden bepaald en niet louter op basis
van vorm, omvang of duur. Het algemene en het bijzondere
vormen onderscheiden aspecten binnen één samenhang.
- Dialectiek en praktijk? Als alles een verhouden is tot
het andere maakt de mens hier deel van uit en speelt 'als
oorzaak' zijn spel mee. Dit kan onbewust, impulsief
of bevangen gebeuren, maar ook met inzicht in beperkingen
en mogelijkheden. Het handelen van de mens is zijn praktijk,
in arbeid en het verdere leven.
- Is dialectiek moeilijk? Ongetwijfeld, want het is een
kijk op de werkelijkheid met veel consequenties. Het is
een visie die erkent dat een gevonden houvast vaak erg tijdelijk
of van beperkte waarde kan zijn. Misschien valt de moeilijkheidsgraad
echter wel mee. Dialectiek gaat net zo goed over alledaagse
vragen en vraagstukken, over gewone veranderingsprocessen.
De verandering is per definitie paradoxaal, of mooier gezegd,
een tegenstrijdig proces. Dialectiek duidt bovendien op
een productieve ontwikkeling. Er ontstaat een ander, een
nieuw resultaat. Dialectiek duidt op inzicht in het hoe,
op de voorwaarden en op de structuur van de ontwikkeling.
Dat kan bijdragen een visie te vormen op het waarschijnlijk
mogelijke en op het minder goed mogelijke. Er ontstaat dan
een theoretisch kompas dat aan goed of effectief handelen
kan bijdragen.
Zware kost? Je kunt het ook surfen op de dynamiek noemen
en het creatief of productief uitbuiten van de tegenspraak.
Het is niet allemaal zo zwaar. |
(Terug) naar het onderdeel "filosofie, moraal en spiritualiteit" bij de artikelen over zingeving. |
Dialectiek en praktijk, de creatieve tegenspraak. Jasper Schaaf (bol.com). |
|